"...w tej Koronie za łaską miłego Pana Boga nic na rycerstwie jezdnym nie szkodzi, z którym snadnie potrzeby wojenne opatrywać się mogą; ale na ludziach pieszych, iż nie pomału zeszło, których do tychże spraw wojennych niemniej jedno jezdnych potrzeba..., przetoż napomina król imć, żeby przy stanowieniu obyczaju spólnej obrony na potomne czasy mogło się pokazać, stąd by i jakim sposobem mieli by piesi do spraw rycerskich sposobności."

Tymi słowami król polski Stefan Batory w instrukcji na sejmiki zwołane przed sejmem styczniowym 1578, zapoczątkował reformy w których miała zostać podniesiona rola militarna piechoty. Król miał zamiar nie tylko podnieść jej liczebność drogą zaciągów, ale także poprzez wprowadzenie systemu wybranieckiego oraz zachęcenia do służby w piechocie ubogą szlachtę.

Formacje

Piechota zaciężna
Podczas reform Batorego na wzór piechoty węgierskiej uległy zmianą dotychczasowe oddziały piechoty zaciężnej. Odrzucono stosowane wcześniej pawęże, piki oraz uzbrojenie ochronne, wprowadzono jednolite uzbrojenie w rusznice i szable, nadając im charakter strzelczy. Przeciętna liczebność polskich rot zaciężnych za Stefana Batorego wynosiła 200 rzadziej 100 żołnierzy. Roty dzielone były na dziesiątki i składały się z rotmistrza, porucznika i chorążego, 18-19 dziesiętników, 178-179 szeregowych, dobosza i czasami piszczka (grającego na fujarce). Oficerowie byli uzbrojeni w szable i pistolety. Dziesiętnicy w dardy (krótką broń drzewcową - rodzaj piki długości ok 2m z siekierką koło grotu), szable lub miecze, siekierki, czasem pistolety. Szeregowi piechurzy wyposażeni byli w rusznice lontowe, zamiennie, ale rzadziej w arkebuzy z zamkami kołowymi oraz szable lub miecze, siekierki służące niekiedy do walki ale głównie wykorzystywane do prac saperskich. Oprócz tego często posiadali kilofy. Rota piechoty zaciężnej prowadziła za sobą tabor - zazwyczaj jeden wóz na dziesięciu żołnierzy, na którym wieziono części oporządzenia osobistego żołnierza, zapasy żywności, żarna do mielenia zboża, kotły, namiot itp. żołd wynosił 20 zł miesięcznie dla kapitana, 10 zł dla porucznika, po 4 zł dla chorążego, dobosza i dziesiętników oraz po trzy złote dla szeregowego.
Piechota zaciężna rekrutowała się głównie z mieszkańców miast i miasteczek - ok. 70% (najczęściej byli to krawcy, szewcy, słodownicy i kuśnierze), pozostałe ok. 30% stanowili chłopi głównie z dóbr królewskich i duchownych, pewna liczba zbiegów z dóbr szlacheckich oraz niewielka liczba drobnej szlachty, zwłaszcza z Mazowsza i Podlasia. Żołnierzy rekrutowano przeważnie w Małopolsce, częściowo na Mazowszu, Rusi Czerwonej i Wielkopolsce. Poddani obcy, Ślązacy, Słowacy i Morawianie, jak i mieszkańcy Wielkiego Księstwa Litewskiego do piechoty polskiej trafiali sporadycznie.

Piechota wybraniecka
Tworząc piechotę wybraniecką za wzór przyjęto system stosowany na Węgrzech, w którym chłopi łożyli na uzbrojenie i wyparzenie jednego z nich. W założeniach miała być to instytucja stałą a nie powoływana doraźnie na potrzeby kampanii wojennych. Na sejmie 1578 uchwalono, iż wybrańcy wybierani będą tylko z miast, miasteczek i wsi stanowiących dobra królewskie. Z każdych 20 łanów uprawianej ziemi wybierany był jeden poddany zdatny do służby wojskowej, którego zadaniem
było raz na kwartał stawiać się na lustracje do rotmistrza, a w razie potrzeby do służby wojskowej. Piechur ów musiał własnym kosztem zaopatrzyć się w rusznicę, proch i ołów, szablę, siekierkę oraz ubiór według kroju i barwy zarządzonej przez rotmistrza (z reguły w różnych odcieniach błękitu). W zamian za to uprawiany przez niego łan ziemi zwolniony był z wszelkich ciężarów i podatków. Podczas uczestniczenia wybrańca w kampanii wypłacany był mu żołd jak żołnierzowi zaciężnemu. Wybrańcy tworzyli roty według systemu terytorialnego - z jednego województwa jedna rota. Natomiast z mniejszych województw łączono piechurów w jedną rotę. Roty organizowano na wzór rot zaciężnych. Przykładowa rota składała się z rotmistrza, porucznika, dobosza (bębennicy), chorążego, 26 dziesiętników i 236 wybrańców, razem 266 ludzi. W razie niedoboru ludzi rotmistrzowie uzupełniali stan roty żołnierzami zaciężnymi. Dowódców rot mianował król, byli to zazwyczaj doświadczeni oficerowie zaciężnej piechoty, przeważnie pochodzenia szlacheckiego, ale trafiali się również mieszczanie. Otrzymywali wynagrodzenie ze skarbu państwa, którego wielkość zależała od liczebności dowodzonej roty. Najczęściej ową piechotą obsadzano zamki, w polu używano jej nie tylko do walki ale i do prac inżynieryjnych przy budowie fortyfikacji polowych, przepraw przez rzeki, do pomocy przy transporcie artylerii itp., do czego przydatne były im siekierki oraz inny sprzęt saperski wieziony w taborze.

Piechota szlachecka
Król Batory pragnął w celu powiększenia piechoty wyzyskać przede wszystkim rodzime źródła rekrutacji. W tym celu obok chłopów i mieszczan próbował zaciągnąć do służby w piechocie również drobną szlachtę. Ta ostatnia szczególnie gęsto zamieszkująca Mazowsze i Podlasie. Uboga czasem biedniejsza od chłopów) szlachta zaściankowa szczyciła się jednak swymi przywilejami i niechętnie wstępowała do służby w tej formacji, uważając ją za ujmę dla szlachcica. Król Stefan Batory podjął próbę przełamania tych przesądów i w 1581 r. wydał rotmistrzowi Mikołajowi Urowieckiemu list przypowiedni na utworzenie roty piechoty szlacheckiej. Urowiecki zdołał zwerbować 648 żołnierzy, których podzielono na trzy roty z osobnymi rotmistrzami na czele, tworząc z nich jednak większą jednostkę pod dowództwem Urowieckiego. W przeciwieństwie do innych rot piechoty zaciężnej, roty szlacheckie składały się nie z dziesiętników, lecz z małych pocztów towarzyskich obejmujących jednego towarzysza i czterech pocztowych (jak w jeździe). Uzbrojona i ubrana jak inne formacje piesze, piechota szlachecka walczyła dzielnie w 1581 r. po czym została rozwiązana. Próbę odnowienia jej podjął hetman Zamoyski w 1600 r. w związku z kampaniom przeciw Szwedom w Inflantach; utworzona wówczas niewielka (100-, później 200-osobowa) rota Stanisława Otrębusa istniała bardzo krótko, a wobec braku ochotników nie usiłowano już tworzyć formacji tego rodzaju.

Spisał na podstawie książki Jana Wimmera \"Historia piechoty polskiej do roku 1864\" Wydanie Wojskowego Instytutu Historycznego - Warszawa 1978r. imć Tomisław Szeliga, szanc-chłop Zaciężnej Roty Piechoty Polskiej.